Tatar ədəbiyyatinin Dankosu – Abdulla Tukay

 Bu gün tatarların və türk dünyasının sevimli şairi Abdulla Tukayın doğum günüdür. Senet.az oxucularına Abdulla Tukayın həyat və yaradıcılığı ilə bağlı araşdırma yazını təqdim edir. 

 Abdulla Tukay qardaş tatar xalqının bağrından qopan, onun ru­huna, arzu və düşüncələrinə tərcüman olan azman bir sə­nət­ka­r­dır. Qətiyyətlə demək olar ki, hələ heç bir ta­tar şairi öz xalqına A.Tu­kay qədər yaxın ol­ma­mış və tatar xalqı hələ heç bir şairini Tukayı sev­diyi qədər səmimiyyətlə, hətta dəlicəsinə sev­məmişdir. Halbuki A.Tukaya qədər ta­ta­r­la­rın min il­lik tarixə malik qədim və zəngin ədə­biyyatı, yüzlərlə şairi olmuşdur. Bu sev­ginin, zən­nim­cə, bir neçə səbəbi var­dır. Hər şeydən əv­vəl, Tu­kay son dərəcə parlaq istedad sahibi­dir. O, bir dahi olaraq doğulmuş, ulu Tanrı ona sağlamlıqdan baş­qa hər şeyi böyük səxa­və­tlə əta etmişdir.

İkincisi, Tukay bu is­te­dadını hə­la­kət həddinə çatan bir fədakarlıqla, heç bir qarşılıq göz­ləmədən, son damlasına qədər doğ­ma xal­qı­na xərcləmişdir. Üçün­cü­­sü, tatar ta­ri­xində heç bir şair Tukay qədər xəlqi və milli olma­mış­dır. Dör­düncüsü, Tukay zəma­nə­nin ye­tir­­­diyi bir sənətkar idi. 

Tatar ədəbiyyatında Abdulla Tukayın tut­­­duğu mövqe barə­də bir cümlə ilə bunu de­mək olar: o, tatarların Bayronu, Puşkini, Dan­te­si, Məxdimqulusu və Sabiridir.

***

 Abdulla Tukay 26 aprel 1886-cı ildə Tatarıstanın paytaxtı Ka­zan şə­hə­rindən 60 verst aralıda yerləşən Quşlavıç kəndində (in­di­ki Ətnə rayonu) do­ğulmuşdur. Atası Məhəm­məd­arif Məhəmməd­alim oğlu (1843-1886) dövrünün təhsil al­mış mütərəqqi bir ziyalısı – kənd mol­lası, anası Bibiməm­du­də Zinətulla qı­zı (1864-1890) isə savadlı, ara-sıra şeir yazan bir qadın idi. Abdullanın hər iki ba­ba­sı rəsmi ica­zə ilə uzun müddət mollalıq etmişdir. Abdulla beş aylıq ikən ata­sı vəfat etmişdir. O, 2 yaş səkkiz aylığına qədər anası ilə qalır, la­kin anası qonşu Sasna kəndinin mollası ilə ailə həya­tı qurduğu üçün onu müvəqqəti olaraq Şə­ri­fə adlı həmkən­­d­li­si­nə əmanət edir. 1889-cu ilin yazında ana­­sı onu öz ya­nına apa­rır, lakin ta­le bu dəfə də Abdullanın üzü­nə gülmür; o, 1890-cı ilin yanvarında anasını itirir, atalığı onu ba­basının ya­nına göndərir. Sonrakı illərdə Abdulla beş-altı də­­fə baş­qa-başqa ailələr tə­rə­fin­dən övlad­lığa götürülür… (Bu barədə şairin“Yadımda qalanlar” adlı xa­tirə­sində ge­niş məlumat var – R.Ə.).

 A.Tukay hələ uşaqlıqdan öz yaddaşı, məntiqi, ağlı, fə­ra­səti, dərinmüşahidə qabiliy­yə­ti ilə seçilir.

Gördüyü, eşitdiyi hər şeyi yad­da­şı­na həkk edir, nağılları, atalar söz­lərini, rə­va­yətləri, xalq nəğmələrini, mahnıları, bir söz­lə, zəngin ta­tar folklorunu dərindən öyrənir.

Tatarıstanın füsunkar təbiəti, ab-ha­va­sı, qa­lın me­şələri, çayları ona erkən yaş­larda poetik duyğular aşılayır. Ara­-sıra Kazana, Ət­nə­yə, Daş­ayaq bazarına gedər­kən hər dəfə özü üçün yeni-yeni kəşflər edir, dünya­görü­şü­nü ge­niş­ləndirir, artırır.

Bir neçə il Qırlavıç, Sasna, Qırlay, Yeni Sloboda kəndlərində müxtəlif ailələrdə yaşa­dıq­dan sonra, nəhayət, bibisi Əzi­zə və əri Ələs­gər Osmanovun səyi nəticəsində 1894-cü ildə Ab­­­­­du­l­la Tu­kay Yaik (indiki Uralsk) şəhərinə gə­lir və 1907-ci ilə qə­­dər bu­rada yaşa­yır.

Yaik şəhəri 1613-cü ildə, Romanovlar süla­ləsi­nin taxta çıx­dı­ğı il hərbi-strateji mən­tə­qə kimi salınmışdır. O, İdil-Ural eli ilə Or­ta Asiya arasında mühüm bir şəhər kimi sürətlə bö­yü­müş, iri ti­ca­rət mərkəzinə çevril­miş­dir. 1775-ci ildə şəhərin adı dəyiş­diri­lərək Uralsk adlandırılmışdır. Salındığı gün­dən şəhərdə rus, ukray­nalı, qazax, yəhu­di ic­ma­ları yaranmış, lakin onun əsas əhalisi ta­tar­lardan ibarət ol­muş­dur. Onlar Tata­rıstanın müxtəlif yer­lərin­dən, əl­əlxüsus da Kazan ətrafından buraya kö­çə­rək məs­kun­laşmış, əkin­çi­lik və ticarətlə məş­ğul ol­muşlar. Abdulla Tukayın bibisinin əri son döv­rün tatar köçkünlərindən biri idi.

O dövrdə Uralskda “Mütiiyyə”, “Rəqibiyyə” və “Eyniyyə” adlı üç mədrəsə  fəaliyyət göstərirdi. “Mütiiyyə” mədrəsəsi döv­rünə gö­rə xeyli mü­tərəqqi təhsil ocağı sayılırdı.  Mədrəsənin sahibi el­mi-əruz, fiqh, ərəb dili dərslərini deyən Mü­ti­ulla Töhfə­tulli­nin evində royal və iri bir kitab­xana vardı, onun oğlu Kamil isə hafiz olmaqla ya­na­şı, ərəb­cə, farsca və rusca yaxşı bilirdi. Ka­millə dost­­­laşan Abdulla ondan və evlə­rin­dəki kitab­xa­­na­dan çox şey əxz etmişdi.  Kamil təhsilini artır­maq məqsədilə iki illiyə İstanbula getmiş, qa­­yı­dan­da özü ilə xeyli kitab gətirmiş və bun­la­rı oxumaq üçün Abdullaya vermişdi…

1896-cı ildə Abdulla üçillik rus mək­təbinə yazılır, müəlli­mi Əh­­məd­şah Sira­cəd­di­novun sayəsində rusca öyrənir, rus ədə­biy- yatı ilə dərindən tanış olur. 1899-cu ildə həmin mək­tə­­bi­ bitirən gənc Abdulla türk, ərəb, fars və rus dilləri və ədəbiy­yatı sahə­sində dərin bilikli bir insan kimi formalaşır.

1900-cü ildə özü ilə eyni mədrəsədə oxuyan şair Mirheydər Çolpanın təsiri ilə Abdulla Tukay ilk poetik qələm təcrü­bələrini or­ta­ya qoyur. Bu işdə İstanbul Universitetindən qovulan türk gənci Əb­düləli Əmrullanın da ro­lu vardı. O, təxminən bir il Abdulla Tu­ka­yın oxu­duğu mədrəsədə təhsil almışdı. Məktəb yoldaşla­rın­ın verdikləri məlumata görə, onlar şairin ilk şeirlərini 1902-ci ildə onun öz di­lin­dən eşitmişdilər. Lakin həmin dövrdə Uralskda ta­tarca mətbuat ol­ma­­dığından bu şeirləri çap et­mək mümkün olmamışdı.

I Rus inqilabının  təsiri ilə çar II Ni­kolay 17 oktyabr 1905-ci ildə manifest imzalayaraq bə­zi güzəşt­lər edir. O  vaxtdan başlayaraq Ru­si­yanın türk xalqları, o cümlə­dən tatarlar da öz dil­lərində   qəzət və jur­nallar,  kitablar nəşr et­­­mə­­k­ imkanı qaza­nırlar. Yeni vəziyyətdən isti­fadə edən Molla Mütiulla­nın oğlu Kamil “Uralets” qəzeti­nin mətbəəsini satın alır. A.Tu­kay bu­rada mü­rəttib işinə düzəlir.

A.Tukayın dostları ilə birlikdə hələ 1904-cü ilin iyunun­dan “Əsrül-cədid” (“Yeni əsr”) adlı əlyazma jurnal burax­dığı məlumdur. Sonuncu nömrəsi 1905-ci ilin 12 mayında çıxan (cəmi 9 nöm­rə) bu jurnal­da onun ilk yazıları verilmişdir. Şairin şeirləri  ilk dəfə 1905-ci ilin sent­yabrında “Əsrül-cədid” qə­ze­ti­nin reklam-elan vərəqlə­rində çap edilir. Həmin il sentyabrın 2-də Pe­terburqda ilk ta­tar qəzeti olan “Nur” çap­dan çıxdığı zaman A.Tukay bu ha­disəni alqış­la­yan şeir yazıb redaksiyaya gön­dərir.

1905-ci ilin 26 noyabr günü Kamil Töhfətullinin redaktor­lu­ğu altında “Fi­kir” qəzetinin bi­­­rinci sayı nəşr olunur. A.Tukay burada əv­vəlcə mürəttib-korrektor, sonra isə xə­bər­lər şöbəsinin müdiri işləyir. Burada onun “Mujik yolkası”, Uralskda “Ka­­zan” meh­man­xa­nasının açılışı münasi­bə­tilə “Bu gün­də bir sa­­ray aç­dı əhali”, “Hürriyyət haqqında”, “Dostlara bir söz”, “İttifaq haq­qın­da” adlı şeir­lə­ri və başqa yazı­la­rı dərc edilir.

1906-cı il yanvarın 15-də Kamil Töhfətullinin redaktorluğu al­tında “Əsrül-cədid” adlı aylıq ədəbi-elmi-ictimai jurnal nəş­rə baş­­­­layır. A.Tukay burada re­daksiya he­yə­tinin üzvü, daha sonra məsul katib və fak­tiki ola­raq re­daktor və­zifəsində çalışır.

Jurnalın ilk nöm­­rəsində onun “Allah eşqinə” şeiri, ikinci nöm­rəsində Krılovdan tər­cü­mə­lə­ri verilir. 1906-cı ilin iyununda “Uklar” (“Ox­lar”) jurnalı fəa­liyyətə başla­yır. A.Tukay Uralsk­da çıxan bü­tün mətbuat or­qanlarında şeir, məqalə və tər­cü­mələrini çap etdirir, lakin 1907-ci ilin ma­yın­da “Fikir” qəzeti və “Əsrül-cədid” jurnalı bağ­­la­nır, A.Tukay işsiz qalır.

Uralsk şəhəri, onun ədəbi-mədəni-mət­bu aləmi artıq Abdulla Tukaya dar gəlir. Uşaqlıqdan bəri dərin məhəbbətlə sevdiyi elm, mədəniy­yət mərkəzi Kazan onu özünə çəkir. Şair 1907-ci ilin payı­zında yo­la çıxır, Urals­k­dan Kazana gəlir. Tukay bunu özü­nün “Bir cüt at” şe­irində bədii boyalarla təsvir etmiş­dir.

8 yaşında bir mollaxana şagirdi olaraq ayrıldığı bu yerlərə artıq təhsilini başa vurmuş, öz gözəl əsərləri ilə bütün Tatar­ı­s­tan­da və ət­raf türk ellərində tanınan məşhur şair və publisist kimi qa­yıdan Ab­­dulla Tukayı Kazanın coşqun ədəbi mühiti öz ağu­şu­na alır. Şa­irin bundan son­ra qalan qısa ömrü (5 il 8 ay) və yara­dı­cı­lı­ğı­­nın ən yetkin dövrü burada keçir.

A.Tukay həmin dövrdə Kazanda nəşr olunan “Əl-İs­lah”, “Ya­şen” (“İldırım”), “Yalt-yult” (“Şəfəq”), “Millət”, “Azad xalq”, “Ül­fət”, “Azad”, “Əxbar”, “Vətən xadimi” və b. tatar qə­zet və jurnallarında öz şeirlərini, pub­li­sis­tik yazılarını çap etdi­rir, şə­hərdə keçirilən müx­təlif mədəni tədbir­lər­də, ədəbi-bədii ge­cə­lər­də, müsamirələrdə, teatr ta­maşa­larında işti­­rak edir, klublarda mü­ha­zi­rələr oxuyur.

Şair burada yeni dostlar da qazanır: Fatih Əmirxan, Ələsgər Ka­mal, Əhməd Urmançiyev, Fa­hih Seyfi Kazanlı, Nəcib Dumavi, Sə­id Sün­çə­ləy, Şəhid Əhmədiyev, Mirəziz Ukmasi, Mə­cid Qafuri, Qa­fur Gül­əh­mədov və başqa qələm sa­hib­ləri ilə dost­laşan Abdulla Tukay yavaş-ya­vaş Ka­za­nın qaynar ədəbi mühitinə bələd olur. Fa­tih Əmirxan və Səid Sünçələy onun xü­su­­­silə sevdiyi və bəhrələndiyi məsləkdaşları idi.

Abdulla Tukay Kazanda əvvəlcə “Əl-İslah” qəzetində, daha sonra (1908-ci ilin mar­tın­da) “Kitab” nəşriyyatında korrektor və ekspe­ditor kimi çalışmağa başlayır.  Av­qust­da isə “Yaşen” jurna­lı­nın əməkdaşı, faktiki redak­to­ru olur və öz  sa­ti­rik şeirlərini də bu jur­­na­lın sə­hifələrində dərc etdirir.

Burada o dövr üçün xa­rakterik olan bir məsə­ləni qeyd etmək lazımdır. 1909-cu ildə Tu­kayın ardı­cıl olaraq  beş-altı kitabı çapdan çıx­mışdı. Ümumi həcmi 48 səhifə olan “Divan” 6 min nüsxə, fevralda çıxan 18 səhifəlik “Altın ətəç” adlı kitabı 5 min nüs­xə, 6 mart tarixində çapa imzalanan 48 sə­hi­fəlik “Şeirlər”i 4 min nüsxə tirajla nəşr olunur. Gö­rün­düyü kimi, ki­tabların həcmi kiçik olsa da, ti­rajları olduqca böyükdür. Deməli, o dövrdə ta­­tar cəmiyyətində müta­liəyə, xüsusən də Tu­kayın şeirlə­rini oxu­mağa böyük həvəs var­mış.

15 mart 1910-cu ildə Kazanda Əhməd Urmançiyevin redak­torluğu altında satirik “Yalt­-yult” jurnalının ilk nömrəsi çapdan çı­xır. Ka­zan, Krım, Ural tatarları arasında hədsiz dərəcədə populyar olan bu rəngli, illüstrasiyalı jurnal Orta Asiyada və Azər­baycanda da se­vi­lə-sevilə oxunurdu. Onun tirajı 1.200 nüsxədən artıq idi. Bu işdə məsul katib və müəllif kimi A.Tukayın xid­mə­ti əvəzsiz idi.

1910-cu ildə  A.Tukayın bir neçə kita­bı, o cümlədən “Könüllü səhifələr” (a­p­rel ayın­da, 16 səhifə, 5 min ədəd) və  “Kö­nül meyvələri” (may ayında, 46 səhifə, 6 min tiraj) çapdan çıxır və  qısa müddət ərzində satılır.

Onu da qeyd edək ki, A.Tukay bir ki­ta­bın­da çıxan şei­rini başqa kitabına daxil et­mir­di. O, ildə bir neçə dəfə təzə şeirlərin­dən ibarət yeni kitabı ilə oxucuların görü­şü­nə gəlirdi. Burada bir sta­tis­tik məlumatı da ver­mək la­zım­dır; hazırda elmə Tukayın, təx­mi­­nən, 410 şeiri mə­lumdur. Müəllif  bunları 7-8 il ərzində yaz­mış­dır.

A.Tukayın tatar məktəblərində ədə­biy­­yat fənni üçün hazır­ladığı dərs vəsaitləri, oxu kitabları və müntəxəbatlar, müx­təlif qəzetlərdə yazdığı say­sız-hesabsız publi­sis­tik məqalə və mə­ru­zələri, polemika və mü­ba­hi­sələr, kitab­la­rı­nın təshihi və s. onun səh­hətini korla­yır.  Gecə-gündüz gərgin iş­lə­mək uşaqlıqdan bəri və­­rəm­dən əziyyət çə­kən zəif cüs­səli A.Tukayı əldən sal­mışdı. Ailə qur­mayan, tək yaşa­yan, hotel­lərdə qa­lan gən­cin sağlamlığında ciddi problemlər ya­­ra­nır. A.Tukay bir qədər dincəlmək üçün sə­ya­hətə çıxır. 1911-ci ildə Üçilə kəndinə ge­də­rək bir

neçə ay ora­da qalır. Sonra Ufaya, Pe­ter­bur­qa, Novqoroda, Həştərxana səfər edir.

1912-ci ildə yaxın dostu Həsən Yamaşevin ölümü Tukayı hədsiz dərəcədə sar­sıdır. Lakin o, ədəbiyyatdan bir saniyə də olsun ayrılmır. Hətta yeni-yeni layihələr üzə­rində dü­şü­nür, “Anq” (“Şüur”) adlı yeni bir mətbuat or­qa­nı yaratmaq üçün təşəbbüs göstərir.

1913-cü ilin əvvəllərində A.Tukayın səhhəti getdikcə ağırlaşır. Yaxın dostlarının məs­ləhəti ilə o, xəstəxanada yatmalı olsa da, ar­tıq çox gec idi… Dostu Fatih Əmirxan ona sa­ğalmağı və tezliklə görüş­məyi arzu­la­yan­da Abdul­la Tukay gülərək “Belə tez görüşə eh­ti­yac yoxdur. Sən hələ uzun illər yaşa” de­yir.

1913-cü ilin 15 aprelində Abdulla Tu­ka­yın gənc, lakin yor­ğun qəlbi dayanır. Şai­rin ölü­mü ildırım sürətilə bütün Tatarıs­ta­na yayılır. Dəfn mərasimində Kazanda bü­tün məktəblər, dü­kanlar bağlanmış, on minlərlə adam bu bö­yük şairə ehtiramını bildirmək və onu son mən­zi­lə yola salmaq üçün toplaşmışdı.  Qəzet və jur­nal redak­si­ya­larına saysız-hesabsız baş­sağ­lı­ğı tele­qramı daxil olurdu. Tatarıstanda, Mos­kva­da, Peterburqda çıxan qəzetlərdə nekro­loqlar dərc edilirdi. Peter­burqda nəşr olunan “Den” qə­zeti onu “tatar Puşkini” adlan­dır­mış­dı…

A.Tukayın sənəti haqqında Maksim Qor­ki, Lui Ara­qon, Aleksandr Fadeyev, Pavlo Tı­çi­na, Muxtar Auezov, Çingiz Ayt­ma­tov…  ki­mi şəxs­lər xoş sözlər söylə­miş­lər. Hət­ta dün­ya pro­­le­­ta­­riatı­nın rəhbəri, ədə­biy­yatı ideoloji işin, partiyanın “vintciyi və tə­kər­ciyi” adlandıran Vladimir Le­nin də onun po­e­ziyası ilə tanış imiş. 1921-ci ildə Rusiya bolşevikləri­nin X qurul­ta­yında tatar bol­şe­vik­ləri ilə söhbət za­ma­nı “Hə, tatar ədə­biy­ya­tı nə yer­də­dir? Sizdə bir şair vardı. Mol­la­nın oğlu… Puş­kini, Ler­mon­to­vu öz di­li­nə tər­cü­mə eləmişdi. Onun layiqli da­vam­­çı­ları varmı? Nəydi adı… Ab­dul­la, Ab­dul­la…” de­yərkən tatar bolşevikləri “Bəli, Vla­di­mir İliç, Tu­kay” demişlər. Lenin razılıqla gü­lüm­səmişdi…

A.Tukay tatar ədəbiyyatının Dankosu idi. Ürəyini gü­nə­­şə çevirərək bütün varlığı ilə yan­dı, dağma xalqının cəhalətdən, zül­mətdən çıx­­masına kö­mək etdi, bu yolda öz həyatını əsir­­gəmədi.

A.Tukay bu gün də öz xalqı ilə bir­lik­dədir. Gənc nəsil­ləri tərbiyə edir. Onun şeirləri tatarlara ana lay­­lası qədər şirin, ana südü qədər əzizdir. Burada Tukayın mövzuları, realizmi, xəl­qi­liyi, milliliyi, ide­ya-siyasi mübarizəsi, sə­nət­karlıq xüsu­siy­yət­lə­ri, müasir ədəbi tatar di­li­ni ya­ratması mühüm rol oynamışdır. O, Azər­bay­canla, məşhur “Molla Nəsrəd­din”lə, Sabirlə də bağlı olmuşdur.

A.Tukayın xatirəsi vətənində daima əziz tutulur. Tatarıstanda bir çox elm və mədəniyyət mər­kəzinə, məktəblərə və küçə­lə­rə Abdulla Tu­kayın adı verilmiş, hey­kəlləri ucaldılmış, adı­na muzeylər açıl­mış­dır. Onun əsərlərinin beş cild­liyi nəşr edil­miş, yara­dıcılığı ciddi şə­kil­də tədqiq olun­muş, haq­qında çoxlu məqalə və dissertasiya yazıl­mış, həyatı haqqında elmi, bə­dii kitab­lar qələmə alın­mışdır. Tukayın əsər­ləri möv­zu­sunda bir neçə balet və simfoniya ya­zıl­­mış, cizgi filmləri çəkilmiş, rəsm əsər­ləri yaradıl­mışdır. Tatarıstan Res­pub­li­kasında 1958-ci il­də Ab­dulla Tu­kay adına Döv­lət mükafatı təsis edilmişdir.

Tukayın adı və əsərləri ucsuz-bucaqsız türk coğrafiyasının hər guşəsində oxunur. O, Azərbaycanda da çox sevilir. Şairin bəzi şeirləri ana dilimizə çevrilmiş, lakin ayrıca ki­ta­bı nəşr edilməmişdi. 2011-ci ildə Ab­dulla Tu­­kayın 125 illik yubileyi ərə­fəsində şairin “Mil­lətim” adlı kitabı bu sətir­lərin müəllifi tə­rə­findən Bakıda (azər­bay­canca) çap olun­muş­dur. Bu, Abdulla Tukay sənə­tinə böyük sev­gi­nin kiçik bir tə­za­hürüdür.

Mənbə: “Türkologiya” jurnalı, 2016, №2.