Fridrix Nitşenin “Tanrı öldü” deməsindən artıq yüz ildən çox vaxt keçib. Bəs bu nə deməkdir? Big Think nəşrinin icmalçısı Skotti Hendriks filosofun bu sözlərlə nəyi nəzərdə tutduğunu, XX əsr boyunca Tanrı obrazını insanların şüurunda kimin və necə əvəz etməyə çalışdığını, həmçinin ilahi varlıqlar və mütləq həqiqətlər olmayan bir dünyada insanı ümidsizlik və xaosdan qoruyan amillərin nələr olduğunu düşünür.
Fridrix Nitşenin “Tanrı öldü” (alman dilində “Gott ist tot”) ifadəsini işlətməsindən yüz ildən artıq vaxt keçib və bu fikir bu günə qədər fəlsəfə tələbələrinin baş ağrısına çevrilib. Bu cümlə Nitşenin ən məşhur fikri olmuşdur – hətta onun yer aldığı “Şən elm” əsərini oxumayanlar belə bu ifadəni tanıyırlar. Amma biz bu sözlərin mənasını nə dərəcədə düzgün anlayırıq? Daha da önəmlisi: onlar bu gün bizim üçün nə ifadə edir?
Nitşe yetkinlik dövrünün bütün həyatını ateist kimi yaşamışdı, buna görə də bu ifadənin sözün həqiqi mənası istisna olunur; burada daha çox Tanrı ideyasından söhbət gedir. Maarifçilik dövründən sonra kainatımızın ilahi iradə ilə deyil, fizika qanunları ilə idarə olunduğu düşüncəsi reallığa çevrildi. Fəlsəfə göstərdi ki, hakimiyyətin legitimliyi ilahi təyinatla deyil, vətəndaşların razılığı ilə əsaslandırılır; əxlaq nəzəriyyələri isə artıq Yaradan anlayışına istinad etmədən də mövcud ola bilirdi. Bu, son dərəcə əlamətdar bir hadisə idi. Avropa artıq Tanrıya əxlaqın, insan dəyərlərinin və ya kainat qanunlarının mənbəyi kimi ehtiyac duymurdu; onun yerini fəlsəfə və elm tutmuşdu. Qərb düşüncəsinin kütləvi sekulyarlaşması Nitşeni bu nəticəyə gətirdi ki, Tanrı sadəcə ölməyib, əslində insanlar onu öz elmi inqilabları və dünyanı dərk etmək istəkləri ilə “öldürüblər”.
Lakin Tanrının ölümü Nitşe tərəfindən birmənalı şəkildə müsbət hadisə kimi qəbul edilmirdi. Tanrı olmadan Qərbi Avropanın əsas inanc sistemi təhlükə altına düşürdü. Filosof “Bütlərin süqutu” əsərində yazırdı:
“Xristian inancından imtina etdikdə, bununla xristian əxlaqına olan hüququ da ayaqlarının altından çəkib çıxarırsan. Bu əxlaq öz-özlüyündə aydın deyil… Xristianlıq vahid, əlaqəli və bütöv bir dünyagörüşüdür. Ondan əsas anlayışı – Tanrıya inamı – çıxardıqda, bütöv sistemi də dağıtmış olursan.”
Bununla belə, Nitşeyə görə bəzi insanlar üçün bu dönüş yaxşı bir əlamət ola bilərdi:
“‘Qoca Tanrının öldüyü’ xəbərini eşitdikdə, biz – filosoflar və ‘azad ruhlar’ – yeni bir sübhü qarşılayırıq.”
Parlaq gələcək artıq görünməyə başlamışdı. Köhnə məna sistemi öz ömrünü başa vurduqda, yenisini yaratmaq imkanı yaranırdı. Ancaq Nitşe hesab edirdi ki, bu sistemin aradan qalxması bir çox insanda ümidsizlik və çıxılmazlıq yaradacaq. Çünki sual ortaya çıxırdı: Tanrı yoxdursa, həyatın mənası nədir? Hətta Tanrı mövcud olsa belə, artıq bütün Qərb dünyası bilirdi ki, o, insanı kainatın mərkəzinə yerləşdirməyib. Qarşımızda həqiqi dünya açılmışdı. Kainat yalnız insan varlığı üçün yaradılmamışdı. Nitşe qorxurdu ki, bu dünya anlayışı kütləvi pessimizmə, “heçliyə iradə”yə gətirib çıxaracaq ki, bu da onun təbliğ etdiyi həyatı təsdiqləyən fəlsəfəyə zidd idi.
Nitşe nihilizmə olan qorxusunu və bəşəriyyətin buna reaksiyasını “Hakimiyyətə iradə” əsərində belə təsvir edir:
“Mən danışdığım şey yaxın iki əsrin tarixidir. Mən artıq başqa cür gələ bilməyəcək bir hadisəni – nihilizmin meydana çıxmasını təsvir edirəm… Avropa mədəniyyətimiz artıq çoxdan əsrdən-əsrə artan bir gərginlik içində əzab çəkir və sanki fəlakətə doğru yönəlir.”
Nitşe ölümündən sonra Avropada baş verən hadisələrə təəccüblənməzdi. Birinci Dünya müharibəsindən sonra yayılan kommunizm, nasizm, millətçilik və digər ideologiyalar insanlara işçi, ariyalı və ya başqa rollar vasitəsilə həyat mənası və dəyərlər verməyə çalışırdı – xristianlığın Tanrının övladlarına Yer üzündə yaşamla verdiyi mənaya bənzər şəkildə. Nitşe bu ideologiyaların hamısını rədd edə bilərdi, lakin onların insanlara verdiyi məna ehtiyacını şübhəsiz qəbul edərdi.
Hadisələrin mümkün nəticəsini qabaqcadan görən filosof bir çıxış yolu təklif etdi: öz fərdi dəyərlərimizi yaratmaq. Həyatı yaşayanların öz həyatlarının mənasını formalaşdırması. Buna qadir olan insan tipinin arxetipi **“üstinsan”**dır (Übermensch). Lakin Nitşe onu çoxlarının çata bilməyəcəyi, dərk edilməsi çətin bir ideal kimi təsəvvür edirdi. Onun düşüncəsinə görə, Yer üzündə artıq mövcud olmalı olan üstinsan həyatın mənasını öz iradəsinə əsaslanaraq yaradar və nəticə etibarilə insanların öz seçimlərinə görə məsuliyyət daşıdıqlarını dərk edərdi. Filosof “Belə söylədi Zərdüşt” əsərində yazır:
“Yaradıcı oyun üçün, ey qardaşlarım, həyata müqəddəs bir ‘bəli’ lazımdır: ruh indi öz iradəsini istəyir.”
Cəsarətli üstinsan öz dəyərlərini formalaşdırarkən nə dogmaya, nə də ictimai rəyə söykənərdi.
Üstinsanın yaranmasının çətinliyini nəzərə alan Nitşe nihilizmə qarşı alternativ bir cavab da irəli sürdü – insanların çox güman ki, seçəcəyi cavabı: “sonuncu insan”. O, “ən alçaq varlıqdır”; sakit həyat sürür, fərdiliyi və şəxsi inkişafı barədə düşünmür: “Biz xoşbəxtliyi tapdıq”, – deyir sonuncu insanlar və gözlərini qırpırlar. Nitşenin ruporu olan Zərdüştün məyusluğuna baxmayaraq, onun təbliğ etdiyi insanlar məhz sonuncu insanın həyat tərzinə maraq göstərirlər. Nitşe bunu Tanrının ölümü ilə başa çıxmağın ən real yolu hesab edirdi.
Lakin burada bir sual ortaya çıxır: əgər biz Tanrının çoxdan “öldüyünü” bilirdiksə, niyə hamımız ateist olmadıq? Nitşe cavab verir:
“Tanrı öldü: lakin insan təbiəti elədir ki, bəlkə də minilliklər boyu onun kölgəsini göstərən mağaralar hələ də mövcud olacaq.”
Bəlkə də biz filosofun bu fikrinin təzahürlərini yalnız indi görürük.
Ateizm demək olar ki, bütün Avropa ölkələrində getdikcə populyarlaşır, ABŞ-da isə onun son artımı yeni bir mədəni dəyişimi göstərir. Lakin ateizmin kommunist qruplar tərəfindən zorla qəbul etdirildiyi dövrlərdən fərqli olaraq, bu gün Tanrının yoxluğunu əsaslandıran ayrıca bir dünyagörüşünə ehtiyac yoxdur. O, sadəcə yoxdur. Həqiqətən də, britaniyalı filosof Bertran Rassel bolşevizmi demək olar ki, bir din kimi dəyərləndirirdi: o, insanlara məna verir və dəyərləri diktə edirdi. Lakin inanc olmadan mövcud olan bu məna mənbəyi artıq yoxa çıxıb.
Bir çox ateistə məlum olduğu kimi, Tanrının yoxluğu və ona əlavə olaraq həyatın mənasını təmin edən fəlsəfi strukturun olmaması ekzistensial böhrana səbəb ola bilər. Biz öz mənasızlığımızla mübarizə aparan bir cəmiyyətə çevrilmək təhlükəsi ilə üz-üzəyikmi? Nihilizmin astanasındayıqmı? Doğrudanmı bu gün Tanrının cəmiyyət və fərd üçün etdiklərini vəd edən ideologiya və fırıldaqçılara qarşı daha həssasıq? Amerikalılar gələcəyə getdikcə daha bədbin baxsalar da, onların arasında ateistlərin sayı hələ də dindarlardan azdır. Görünür, uzunmüddətli perspektivdə Nitşe bizim Tanrının öldüyü fikri ilə başa çıxmaq qabiliyyətimizi düzgün qiymətləndirməyib.
Bəlkə də biz Tanrının ölümü ilə Nitşenin düşündüyündən daha yaxşı başa çıxmışıq; hamımız “sonuncu insanlar”a çevrilməmişik və bəşəriyyət bütün əxlaqın nisbi və mənasız sayıldığı bir vəziyyətə düşməyib. Görünür, biz insanların Tanrıya olan ehtiyacının azaldığı, lakin bunun kollektiv ümidsizlik və ya xaosla nəticələnmədiyi bir dünya yarada bilmişik.
Hazırladı: Tural Cəfərli