“TÜRK” etnonimi və törələri - Yunus Oğuzun araşdırması

Tarix üçün "etnonim" anlayışının öyrənilməsinin vacibliyini bu sahədə çalışan çoxsaylı alimlər həmişə qeyd etmişlər.

"Etnonimin yaranması, coğrafi inkişafı, məhv olunması, olması və ya başqa keyfiyyətlərə keçməsi, başqa sözlə, etnonimin bütün tarixi bu və ya digər şəkildə etnosun tarixi ilə bağlıdır. Tarixin dərin əsrlərinə endikdə etnonim və etnos anlayışları daha dolğunlaşır" və bunları tədqiq etmək daha da asanlaşır. R.Q.Kuzev yazır ki, etnonimin öyrənilməsi mürəkkəb və çoxpilləli etnik tarixin dərin qatlarının tədqiq edilməsinə imkan verir. M.B.Kryukov "Eramızdan əvvəl II-I minilliklərdə Qədim Çin yazılı abidələrində dünyanın etnik xəritəsi" adlı əsərində yazır: "Etnonimin nəzəri problemlərinin tədqiqatı (ən əsası onların yaranması və funksiya daşıyıcıları) etnik insanların tarixi tipologiyası üzrə mürəkkəb xüsusiyyət yaratmaqla bərabər, həm də mürəkkəb komplekslərin çözülməsinə imkan verir".

Etnonimlərin həqiqi etimologiyasını öyrənmədən və bilmədən tarixçilər ictimaiyyəti çaşdırıcı yola apara bilərlər. Bu barədə rus tarixçisi D.İlovayski xəbərdarlıq edir: "Xalqların əsrlər tarixində, daim adların dəyişməsini görürük, bu da bizi mənbələrdən uzaqlaşdırır və rus, bulqar, xəzər xalqlarının tarixinin öyrənilməsində çox güclü təsirini göstərir; ancaq tarixşünaslıq elmi dediklərimdən kənarda qalır və yeni xalqlarla rastlaşdıqda, onları yeni xalq kimi qeydə alır". D.E.Yeremeyev isə özünün "Türk etnonimlərinin semantikası" adlı əsərində qeyd edir ki, türk etnonimləri həm məzmun, həm də formaca müxtəlif və çoxşaxəlidir. Çox zaman isə bu sosiumun etnik tarixinin yaranmasını əks etdirir və etnogenetikanın tədqiqatında əlavə mənbə rolunu oynayır.

Etnonimlərin etimologiyası türkşünaslıqda ən çətin məsələ olaraq qalır və bunun həlli üçün yeni mənbələr axtarmaq və araşdırmanı davam etdirmək lazımdır.

Avropada eramızın VII əsrində ilk dəfə olaraq Troya (Truva) haqqında əfsanələr gəzəndə, əvvəlcə "türk" sözünə ciddi diqqət yetirməyə başladılar, çünki Troya çarının adı TORQURUS "türk" etimologiyası ilə çox uyğun gəlirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, "Avesta"nın qəhrəmanlarından biri Tur olub.

Firdovsinin "Şahnamə" əsərində də "Turan" sözünün "tur", daha sonra isə "türk" termini ilə bağlılığı göz qabağındadır.

"Divanü luğat -it-Türk" əsərində Mahmud Kaşğari "türk" sözünü üç mənada verib:

1. Türk kudaş edi - günəş göyün ortasında

2. Türk üzüm edi - üzümün dəymiş vaxtı

3. Türk yigit - ər türk, döyüşkən cavan

"Qədim türk sözlüyü"ndə isə "türk" termini aşağıdakı mənaları verir:

1. Türk - güclü, qüdrətli

2. Türk - tayfalar ittifaqı

Azərbaycan tarixçisi Altay Məmmədov Türkiyə alimi Adilə Aydana istinadən qeyd edir ki, ərəb əlifbası ilə iki şəkildə yazılan "türk" sözü dörd cür oxuna bilər: "TÜRK,TÜRÜK,TÖRK,TÖRƏK". Daha sonra o yazır: "Türk qrammatikası formalaşma mərhələsində ikən bir qisim türklər verimli - məhsuldar bir torpağa yerləşib köçərilikdən əl çəkəndə, bunlara başqa türklər - "TUR"lar, "TURUK"lar, DURALLAR demişlər".

Göründüyü kimi, yuxarıda qeyd etdiyimiz "türk" sözünün dörd cür oxunuşuna təəssüflər olsun ki, uzun illər diqqət yetirilməmiş, eyni məna daşıyan bu sözlərə müxtəlif interpretasiya verilmişdir.

Professor F.Ağasıoğlu "Azər xalqı" kitabında sözlərimizin təsdiqi kimi yazır: "Qədim Azərbaycanda türk adlı boylar m.ö. III minillikdə qurulan Aratta, Quti, Lullu dövlətləri zamanında üzdə olmasalar da, həmin dövlətlərin qurulmasında digər türk boyları ilə birgə iştirak etmişlər"

Assurları (aşşurlar- Y.O.) ən çox narahat edən məlumat türk dəstələrinin kiçik və ya böyük qüvvə ilə basqın edəcəyi xəbəri idi. Bu baxımdan, 21 №-li tabletdə verilən məlumat xarakterikdir.

"Turuk düşmanı çıxdı və (...)yə getdi.

O, Kakkulatimi işğal etdi...bu hücumdan bəzi tutukların sayı çox görünmür.

Ancaq arta bilər. Onlar gəlməyə davam edəcək".

Umumiyyətlə, "türk" termininin mənasını dünya alimləri müxtəlif cür yozmuşlar. Məsələn, Vamberi və L.Munkaçi "türk" sözünə "yaradıcı", "insan", V.Tomson və Y.Nemət "güc", "qüvvət" mənasının verilməsini daha məqsədəuyğun hesab edirlər.

Bununla yanaşı "türk" termininə yanaşmada iki nəzəriyyə mövcuddur. Birinci nəzəriyyə tərəfdarları hesab edirlər ki, "türk" etnoqrafik termindir. İkincilər isə belə düşünürlər ki, bu sözə yalnız siyasi anlamda yanaşmaq düzgün olardı. Akademik V.V.Bartold ikinci nəzəriyyənin tərəfdarıdır və "türk" sözünü etnoqrafik termin hesab etmir. O iddia edir ki, "türk" sözü "qanun", "adət" deməkdir və "türk" f"türü"g xalqların qanun əsasında birləşməsi" mənasını verir. Lakin akademiklər A.N.Kanonov və N.Y.Marr V.V.Bartoldun bu fikri ilə razılaşmır və belə hesab edirlər ki, V.V.Bartoldun yazdıqları mülahizələrdən başqa bir şey deyil və bunun inkişafı bu sahədə özünə yer tapa bilmədi.

Qeyd etməliyik ki, A.N.Kononov N.Y.Marrın "türk" sözünün "tar-xan"dan yaranması fikri ilə razılaşır və bu termin altında Tanrı tərəfindən seçilmiş təbəqə və tayfa birləşmələrinin eyni kökdən olan ittifaqı kimi qəbul edir.

A.N.Kononov yazır: "Burada mən diqqəti N.Y.Marrın dediyi yerlərə yönəltmək istəyirəm. Belə ki, "türk" termini Allaha bərabər olan seçilmiş təbəqə ilə bağlıdır".

Qeyd etməliyik ki, "tar" sözünün "türk" termininə sinonim olması bir çox müasir alimlərimiz tərəfindən təsdiq olunur. Məsələn, professor F.Ağasıoğlu yazır: "Proto-azərilərin (həmçinin prototürklərin) mənşəyinə işıq salan teonimlərdən biri də tar / tur allamorfu ilə işlənən Tar sözüdür ki, bu da sonralar türk (tur-uk) etnoniminin yaranmasına səbəb olmuşdur. Azər dialektində bu gün də Tarı sözü "Allah" anlamında işlənir".

Sonralar Tar / tur termini müxtəlif toponim, etnonim, hidronim, həmçinin adlarda öz əksini tapmışdır. Turan, Turova, Tural, Tarkan, Trek, Taran, Tar. Qəribədir ki, Troyadan İtaliyaya məlum səbəbdən köç etmiş etruskların ulu babasının adı Tarkan olmuşdur. Çinin qərbində yaşayan uyğurlara, həm də "tarançı" deyirlər. Tatar sözü "tarlıq tatarları" sözünə bərabərdir.

Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, tarixin atası Herodot iskitlərin (skiflərin) soy-kökü haqqında yazarkən aşağıdakı önəmli sözləri qeyd edir: "...Bir vaxtlar hələ məskunlaşmamış bu ölkənin ilk sakini TARQITAY (kursiv- Y.O.) adlı bir adam olmuşdur. İskitlərin (skiflərin) dediyinə görə, Tarqıtayın atası Zevsdir, anası isə Borisfen çayının qızıdır (iskitlər buna israr etsə də, mən buna inanmıram). Belə bir əsil-nəsəbi olan Tarqıtayın da üç oğlu varmış".

Yeri gəlmişkən, eyni dilə və inanca malik olan bütün tayfaların birləşmiş adı türk olsa da, siyasi baxımdan bunu "el" adlandırırdılar. Maraqlıdır ki, "el" sözü həm siyasi ittifaq, həm ordu, həm də tayfaların birliyi kimi nəzərdə tutulurdu.

"El" termini tarixi semantika baxımından indiki ənənəvi çalarlarla ("Oğuz elləri", "Kafir elləri", "El-oba") yanaşı, siyasi səpkidə - dövlət mənasında işlədilir. Bu sözə "Kitabi - Dədə Qorqud"da tez-tez rast gəlirik. Burada "el" sözü həm də siyasi məna daşıyır. Məsələn, "Eldə yağı yox ikən, sənin babanın üstünə yağı gəldi" cümləsində "el" siyasi termin kimi verilmişdir.

Mahmud Kaşğarinin lüğətində də "el" termini öz mahiyyətini itirmir:

El = el, vilayət

El = açıqlıq, boşluq

Elbaşı = atabaxan, mehtər, vilayətin başçısı

El = iki bəy arasında barışıq

Elboy = sülh, barışıq etmək

L.N.Qumilyova görə isə qədim türklər böyük bir ərazini "el" adlandırırlar.

F.Ağasıoğlu "el" sözünə başqa bir nöqteyi-nəzərdən yanaşır. Biz onun fikirlərinə diqqət yetirməyə və bölüşməyə borcluyuq. O yazır: "Ulu soydaşlarımızın qurduğu Quti elinin tarixi həm də demokratiya tarixi kimi qiymətlidir, çünki əsl xalq hakimiyyəti olan demokratik seçki ilə formalaşmış iqtidar institutu olan Quti eli hakimiyyətin atadan oğula keçdiyi qonşu Akkad, Şumer, Elam dövlətlərindən fərqlənirdi. Qədim dilimizdə xalq və dövlət anlamlarının bir sözlə - "el" sözü ilə ifadə olunması da türk etnosunun demokratik ruhundan yaranmışdır".

"Qədim türk sözlüyü"ndə də "el" sözü müxtəlif mənalarda işlənir:

1. El - tayfa ittifaqı; (men elig etmiş men - mən tayfaların ittifaqını yaratdım)

2. El - xalq

3. El - dövlət

4. El begi - vəzifədə olan

5. El kün - xalq

6. Elçi - səfir, qasid, elçi

A.N.Baskakov "türk" termininin qohum tayfaların münasibətlərindən və ittifaqından yaranan bir söz olduğunu iddia edir.

A.N.Kononov isə hesab edir ki, müasir xüsusi ədəbiyyatda rast gəlinən "türk, turuk, türkü, türküt" sözlərindən ən düzgün olan variantı və düzgün oxunası "türk" terminidir.

L.N.Qumilyov isə qeyd edir ki, istənilən xalqın tarixi kök etibarı ilə qədimə çıxıb gedir və konkret tarixdən başlanır.

Qədim türk lüğətində, əgər semantika nöqteyi -nəzərdən yanaşsaq "türk" sözünü "tör" ilə də başlatmaq olar. Bu zaman bunun mənası "layiqli yer" kimi də başa düşülə bilər.

E.M.Murzayeva, M.N.Pavlova kimi alimlər qeyd edirlər ki, qazax, qırğız, pamir, ispan, katalon və başqa dillərdə "tör", "tor" sözləri "yuxarı", "yüksək", "zirvə". "dağ", "qüllə", "bürc", "dağın ən yüksək zirvəsi", "yüksək dağlıq yer", "layiqli yer" mənalarını verir.

Bu açmalar bir daha göstərir ki, "tör", "tor" sözləri müxtəlif mənalarda işlənsə də, hamısı "yuxarı", "yüksəklik" anlamları ilə üst-üstə gəlir, yəni bu sözlərdən yaranan "türk" sözü də yüksəkdə duran bir xalq, yaxud tayfa kimi nəzərdə tutulur və bu yüksəklik "güc" və "qüvvə" olaraq cəmiyyətin iyerarxiyasına tətbiq olunur. XIII əsrdə Qaraqorumda olan səyyah Marko Polo xaqanın ziyafətində iştirak edərkən bu iyerarxiyanı belə təsvir edir: "Ziyafətdə böyük xaqan (Xubilay xan) masa arxasında belə oturur; onun masası digər masalardan çox yuxarıda durur. Xan zalın dərinliyində arxası şimala, üzü cənuba əyləşir. Sol tərəfində böyük və sevimli xatunu, bir az aşağı masada oğulları və yaxın qohum-əqrabası otururlar. Özü də onlar masalarına əyləşərkən başları xaqanın ayaqları bərabərliyində olmalıdır. Bir az aşağıda isə adlı-sanlı əyanlar və onların xanımları yerləşirlər... Burada hər kəs öz yerini bilir və hər kəs böyük xaqanın müəyyən etdiyi qaydada əyləşməlidir".

Göründüyü kimi "türk" sözünün anlamına XIX - XX əsrlərdə müxtəlif cür yanaşsalar da, iqtibas gətirdiyimiz alimlər, yanaşmaları müxtəlif olsa da, eyni fikirdə olurlar ki, bu söz "güc", "qüvvət" mənasını verir. Təbiidir ki, "güc", "qüvvət" olan bir yerdə millətin "layiqli", "yüksək"də yer tutması heç kimi təəccübləndirməməlidir.

Biz də belə fikirləşirik ki, birinci element "türk" termini "TÜR" sözünün fonetik variantıdır. Bu söz bizi qəbilələrin, tayfaların, xalqların çox qədim vəziyyətinə gətirib çıxarır. TÜR (TİR-TÖR-TÖS) elementi bizi türk elementilə ibtidai totem baxışlarına aparır. TİR-TÖR-TÖS-ün semantikası imkan verir ki, bu söz "məbəd yeri", "seçilmiş yer", "obada ən yaxşı yer", "ocaq başında ən başlıca yer" mənasında "hakim", "ağa", "qanun", "adət"ə qədər uzun bir yol keçsin. Elə M.Kaşğaridə də TÖR-TÖRƏ evin yuxarı başı, divanı, kürsüsü, TÖRÜ sözü adət-ənənə və törədilmək, yaradılmaq kimi başa düşülür. "El kalır, törü kalmas, yəni eldən vaz keçmək olar, törədən vaz keçmək olmaz".

Törələr haqqında yazmamışdan öncə bizi daha bir sual maraqlandırır. "Türk" hansı coğrafiyadan yayılıb. Mərkəzi Asiya tarixinə nəzər yetirsək görərik ki, türklərin adı "hun" etnonim olaraq e.ə. IV əsrdən dövlət olaraq çəkilir. Doğrudanmı Ön Asiyada, Anadoluda, Azərbaycanda eramızdan əvvəlki minilliklərdə yaşamayıblar. Əlahəzrət fakt bunun əksini deyir. Başlayaq şumerlərdən. Məlumdur ki, qədim şumerlərdən bizə gələn dastanın baş qəhrəmanı Bilqamısdır. F.Ağasıoğlu bu barədə yazır: "Bilqamıs adında "Bilikli" anlamı olduğu üçün şumerlər də bu qəhrəmanı "hər şeyi bilən" el (dövlət) başçısı kimi öygüləmişlər. Akkadlarda bu dastanın ilk misrasını "Dünyagörmüş barədə" sözlərilə vermişlər. Bilqamısın adı türk dövlət başçılarına verilən "Bilgə" titulu ilə izah oluna bilər, məsələn 581-ci ildə göytürklərin batı qolunda xaqan elan edilən Tardu Xaqan "Bilgə" titulu almışdı, məşhur Toyukuk da bu titulu daşımışdır.

İndi baxaq, aydınlaşdıraq, görək ki, "bil" sözü türklərdə hansı anlamı verir.

Məlumdir ki, müasir Azərbaycan və digər türk dillərində "bil-bilmək" sözü çox geniş yayılıb. "Qədim türk sözlüyü"ndə "bil" müxtəlif mənalar verir:

1. Bil = bilmək;

2. Bil = öyrənmək, dərk etmək;

3. Bil = məsuliyyət hiss etmək;

4. Bil = fikirləşmək;

5. Bildüz = xəbər vermək.

Bilgə = aqil, çox bilən;

Bilgə bilig = ağıllı, hər şeyi dərk edən.

M.Kaşğaridə də bu söz demək olar ki, eyni mənanı verir:

Bil = bilmək;

Bildüz = bildirmək, öyrətmək;

Bilməsin =bilirmiş kimi görünmək;

Bilgə = bilgə, ağıllı, müdrik, alim, hakim;

Biligsə = ağıllı olmağı istəmək.

Göründüyü kimi, Şumerlərin mövcudluğundan altı min il keçsə də, çox anlamlar dəyişməyib, bu gün də izahında eyni mətləblər daşıyır, çünki türklər sözün kökünün işlədilməsində həmişə mühafizəkar olublar.

Bəllidir ki, yazının yaranması üçün dilin təşəkkül tapması çox vacibdir. Bunun üçün dil yüz illərlə formalaşmalı və cilalanmalıdır. Belə başa düşmək olar ki, bu daş kitabələrin və "Dədə Qorqud dastanı"nın yazılma dövründə türk dilləri ləhcə və şivələrə ayrılmamışdı.

Bu barədə akademik Nizami Cəfərov "Azərbaycanşunaslığa giriş" kitabında yazır: "Qədim ümumtürk dilinin bölünməsi prosesi I minilliyin sonu, II minilliyin əvvəllərində, əsasən üç türk dilinin formalaşması ilə başa çatmışdır: oğuz dili, qıpçaq dili, karluq dili. Lakin həmin dillər bir-birinə o qədər yaxın və əlaqələri o qədər sıx, intensiv olmuşdur ki, ümumi bir dilin - ümumtürkcənin dialektləri təsəvvürünü yaradır".

Türkiyənin tarixi araşdırmaçısı Mustafa İzberk "Kim türk?" kitabında türk dilinə müxtəlif dilçi alimlər tərəfindən verilən qiymətdən yazır: "Heç bir qaydalar beləcə gözəl dil yaratmazdı". (Max Müller). Bu qədər geniş əraziyə yayılmış olan türk dili qədər özünü qoruyan başqa bir dil yoxdur". (S.Roux). "Türk dili riyaziyyat kimi bir dil. Bunu mən yox, alman dilçiləri söyləyirlər. Sanki bir tağım riyaziyyatçı oturmuş, riyazi qaydada uyğun, düzgün bir dil icad edək deyə türk dilini yaratmışlar" (O.Şirvanoğlu). "Türk dilinin zamanımızdan 5500 il öncə müstəqil və iki qollu bir dil olaraq varlığı hesablanmışdır. Bu gün yaşayan dillər arasında ən əski yazılı bilgilərə sahib olan dil Türk dilidir. Bunlar Şumer tabletlərindən alınan kəlmələrdir" (O.N.Tuna).

Göründüyü kimi, Dil Türk Milli Kimliyin Varlığı, pasportu və mühərrikidir. Əgər, bu gün Mahmud Kaşğarinin min il öncə yazılmış "Divani lüğətü-im Türk" kitabını oxuyub başa düşürüksə, deməli türk dili, hələ də mühafizəkarlığını qoruyub saxlayır. Təbiidir ki, dövrün inkişafına uyğun yeni və alınma sözlər də dilimizə daxil olur, həyata vəsiqə alır. Lakin bu gün latın dili ölü dili sayılır. Müasir farslar əhəməni və sasani dilini, məsələn Firdovsinin "Şahnamə"sini tərcümədən oxuyurlar. Ruslar XVI əsr rus dillini başa düşmürlər. Belə nümunələri çox çəkmək olar, ancaq əsas qayəmizdən yayınmayaq.

Rizvan Cəbiyevin "Şumer kilidi" kitabında yazdığı fikirlər diqqətçəkəndir:

"Türklərin Şumer əsilli olmasını əngəlləyən ən başlıca maneə - tarixdə ilkin geniş miqrasiyanın Qərbdən Şərqə deyil, Şərqdən Qərbə, yəni Orta Asiyadan Avropaya doğru olması barədə yanlış ideyadır.

Şübhə etmirəm ki, bu ideyanı siyasətçilər düşünmüş və "elm dəllalları" əlilə həyata keçirmişlər. Məqsəd türkləri öz köklərindən qopartmaq və Orta Asiyanın qızmar günəşi altında "susuzluqdan" qurudub məhv etmək olmuşdur. Amma yüzlərlə, minlərlə təkzibolunmaz dəlil bunun əksini sübut edir: xalqların ilk "Böyük köçu" batıdan doğuya idi, yoxsa 6 min il əvvəl Nippurda və digər Şumer şəhərlərində tikilən çoxpilləli zikkuratların eynisinin e.ə. I minillikdə Altın - Tərədə tapılmasını başqa nə ilə izah etmək olar?

Yeri gəlmişkən şumerlər özlərini "kanqlı" adlandırırdılar. Yazılı mənbələrə görə onlar (kanqlılar-kəngərlər) Mesopotomiyaya Xəzərin qərb və şimal sahillərindən köçüblər. Eramızın IX-XIII əsrlərində kanqlı tayfaları Avrasiya bozqırlarında ən güclü tayfalardan biri olmuşlar.

İndi də türklərlə bağlı qədim mənbələrə müraciət edək:

1. Turuklar;

Adları eramızdan əvvəl 2000-ci ildə çəkilir.

Fəaliyyətdə olduğu yer; Mesopotomiya (indiki Şimali İraq).

Adları ilk dəfə Zaqros dağlarında dağ tayfaları kimi assur və babil mətnlərində çəkilir.

F.Ağasıoğlu "9 Bitik" kitabında turuklar haqqında yazır: "Fərat çayının

yaxınlığında, indiki İraq və Suriya sınırı yaxınlığında fransız alimlərinin apardığı qazıntı Mari şəhərinin çar arxivini üzə çıxarmışdır. Mixi yazı ilə yazılmış bu gil tabletlərinin mətnləri iyirmi il sonra, 1950-ci ildən başlayaraq, Luvr muzeyi xəbərlərində dərc edildi. Bu mətnlərdə turukku şəklində oxunmuş boy adı vardı. İlk dəfə H.Z.Koşay bu adın türklərlə bağlı olduğunu söyləmiş... Təkcə burada verdiyimiz 23 №-li tabletdə türk adı beş dəfə verilmişdir..."

Yeri gəlmişkən, həmin dövrlərdə adları mətnlərdə göstərilmiş subarların Turxu adlı şəhəri də mövcud olmuşdur.

2. Turşalar;

Eramızdan əvvəl 13-cü əsrə adları təsadüf edir.

Yaşadıqları yer: Misir və Aralıq dənizinin şərqi.

Adları ilk dəfə Misir mətnlərində, xüsusən də III Ramzesin dövründə "dəniz xalqları" kimi çəkilir.

Onların adlarını homerin əsərlərində də rast gəlinir.

3. Etrusklar (tirsen və tussaylar);

Miladdan öncə 12-11-ci əsrlərdə adları çəkilir.

İtaliyada yerləşib Qərbi Anadolunu idarə edirdilər. İlk dəfə adları qədim yunan və Roma mənbələrində çəkilib.

4. Turşalar;

Milladdan öncə 3-cü əsrdə Şimali Hindistanda və Orta Asiyada yerləşirdilər. Adları ilk dəfə "Maxabxarata" sankritdə çəkilir.

5. Türkülər;

Eramızın 1-ci əsri

Dunay vilayətində məskunlaşmışdılar. İlk dəfə adları Roma çoğrafiyaçısı Pomponiya Melin əsərində çəkilir.

6. Tursülər;

Eramızın 1-ci əsri

Yerləşdikləri yer Don çayının şərqində və Mərkəzi Asiya.

Adları ilk dəfə qədim yunan coğrafiyaçısı Ptolemeyin əsərlərində çəkilir.

7. Turkalar;

Eramızın 2-ci əsri

Yaşadıqları yer Mərkəzi Asiya.

İlk dəfə adları Roma mənbələrində Ammian Marselin tərəfindən çəkilir.

8. Turk;

Eramızın 5-ci əsri

Qafqaz və onun ətrafında yerləşmişdilər. İlk dəfə adları Movses Xorenamsi tərəfindən çəkilir.

9. Turkilinqlər;

Eramızın 6-ci əsri

Mərkəzi Avropada Tuneş çayıının yaxınlığında məskunlaşmışdılar. İlk dəfə adları qot xronikasında çəkilir.

10. Turoba (Troya);

Adları mifoloji dövrə aid edilir.

Məskunlaşdığı yer Turoba (Troya), Qərbi Anadolu.

Skandinav saqalarında adları çəkilir.

10.Turçilər (treklər)

Eramızın 7-ci əsri.

Məskunlaşdığı yerlər Cənub-Şərqi Avropa Balkanlar (Frakiya)

Adları Fredeqaranın xronikasında çəkilir. Turçi adı Trakiya ilə bağlıdır.

11.Turanlılar;

Avrasiyada tarixi bilinməyən dövrdən yaşayırlar.

Mənbələr bütün türk xalqlarını bir yerdə Turan imperiyası, əhalisini isə turanlılar kimi yazırlar.

Ancaq sovet dönəmində Turan adını yazmaq, onu tədqiq etmək tarixçi alimlərə qəti qadağan edilmişdi. Hətta bu dönəmdə turklərin tarixini geninə-boluna yazan L.N.Qumilyov da turanlılar haqqında çox xəsisliklə yazırdı.

Baxın! O yazır: "Qədim turanlıların, sarmanların və alanların varisi quzlardır. Sarmatlarda olduğu kimi, hunların başlanğıc etnogenez fazası e.ə. IV-III əsrlərə təsadüf edir... Bu, o deməkdir ki, quzlar X əsrdə artıq qoca və onları yaradan təkanın inersiya mərhələsində idilər".

Qeyd edək ki, quz-oğuzların X əsr müəlliflərin əsərlərində rast gəlmək olar. L.N.Qumilyov isə göstərir ki, X əsrdə quzlar inersiya (ətalət) fazasına daxil olmuşdular. Deməli, onlar bir etnos kimi 1000-1200 il inkişaf yolu keçmişdilər. Nə onun, nə də digər müəlliflərin əsərlərində X əsrə qədər quz-oğuzlan bir etnos kimi Mərkəzi və Orta Asiyada görünmürlər. Elə isə onlar təkan dövründən başlayaraq, 1000-1200 il harada yaşayıblar?

Quzlar İncildə aşkenez kimi göstərilir. Yunan-roma mənbələrində isə prototürklərə skif (iskut), fars mənbələrində sak demişlər. "Avesta"da isə onları turanlılar adlandırmışlar. Elməddin Əlibəyzadə bu barədə yazır: "Fars mənbələrində "Avesta"dan danışılarkən Turan hökmdarı Alp Ər Tonqa (Əfrasiyab-Y.O.), və xidmətləri belə təqdim olunur:

"O, öz hökmranlıq qalalarını, istilaçılıq qəsrlərini ucaltdı;

Dağlar arasında Bakuri tikdirdi..."

Bu da sizə Bakının tarixi. Yeri gəlmişkən, Mahmud Kaşğaridə kitabında "Baku" təpəliklər deməkdir. Müasir Bakı da təpəliklər üstündə bərqərar olub. Deməli, saklar eyni zamanda turanlıların varisləridir. Bir xalqı müxtəlif xalqlar, müxtəlif dildə, yəni öz dillərinə uyğun adlandırmışlar. Ən əski mənbələr, yəni Aşşur mənbələri iskitləri ilk dəfə Güney Azərbaycanda qeydə almışdır. İskitlərin Güneydə və Quzeydə "İşquz" dövlətinin olduğunu əski mənbələr də təsdiqləyir. Bizcə İşquz və Sakasena dövlətləri eyni dövrlərin ayrı-ayrı mənbələrdəki adıdır.

Herodotun təsdiqinə görə hələ m.ö. IX-VIII əsrlərdə iskitlərin - bu yüksək mədəniyyət yaradan xalqın güclü dalğası olan saklar indiki bütöv Azərbaycanın hakim sakinləri olub. Kür-Araz ovalığı, həm də "Sakasen" / "Sakasena" adlandırılıb, mənası "Sən saksan, Sak torpağındasan" deməkdir. Bu adlar bu sakinlərin nişanəsi ilk tarixi izidir.

Bura əlavə edək ki, Qarabağın qədim adı olan Arsak / Ərsak elə həmin dövrlə bağlıdır. Arsak Sak ərlərin torpağı, məkanı anlamına gəlir.

Yeri gəlmişkən rusdilli elmi ədəbiyyatda belə hesab edirlər ki, yunanlar tərəfindən bir xalqa verilən skif adının kökündə "quz" komponenti dayanır.

M.N.Artamonov belə fikirdədir ki, üz, quz, oğuz müxtəlif variantlarda bir etnosun adıdır.

P.F.Sum bu siyahıya polovesləri, peçenqləri də əlavə edir. O bildirir ki, yuclar və peçenqlər, kuman və uzlar bir xalqdır.

Sum belə bir nəticəyə gəlib təsdiq edir ki, kifayət qədər materiallara əsasən yucların hun olduğunu demək mümkündür. O, XII əsr müəllifləri İonna Skilsa, Qlika və Zonara istinadən yazır ki, "madyarlar və uqorlar skiflərdir və onları "uzlar" adlandırırlar.

Herodotun şəhadətinə görə skif / iskitlərin əfsanəvi atalarının adı Tarqıtaydır. Deməli turanlılar tarixi bilinməyən dövrdən mövcud olmuş, türk xalqları sülaləyə uyğun özlərini adlandırdıqca "turanlılar" etnonimi əfsanələşmiş və mifə çevrilmişdi.

Yeri gəlmişkən dünyaca məşhur olan türkiyəli tarixçi Kazım Mirşan türklərin tarixini Anadoluda eramızdan əvvəl 15000 il öncəsinə dayandırır. O yüzlərlə qaya rəsmlərinin, mixi yazılarının şifrələrini açaraq 1970-ci ildə dünyaya səs salacaq prototürklər haqqında kitab nəşr etdirmişdi.

F.Ağasıoğlu isə "İslamöncəsi türk tarixi, 9 Bitik" kitabında Anadoluda və Azərbaycanda mövcud olmuş türk dövlətləri və bəylikləri haqqında müfəssəl bilgilər verir.

Ön Asiyada qurulan türk dövlətləri:

Subar eli (ölkəsi)

Subar bəyliyi

Doğu subar bəyliyi

Aratta eli

Lulu eli

Qut eli

Turuk (Türk) bəyliyi

Kuman bəyliyi

Azərbaycanda kiçik bəyliklər (m.o. IX-VIII əsrlər)

Manna eli

Qamər bəyliyi

Saqa eli

Mada eli

Azərbaycan eli (Kiçik Mada, Atropaten)

Alban (Aran) eli

Doğrudur bu siyahını uzatmaq da olar, ancaq əsas mövzudan yayınmamaq üçün tur/tar/tor/tör sözlərinin mahiyyətini Strabonun "Coğrafiya" kitabında axtaraq, onunla Avropaya səyahət edək. Nəzərə alaq ki, bu kitabın yazılma tarixi 2000 il əvvələ təsadüf edir.

Tədqiqatçı alim Əjdər Fərzəli özünün "Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti" əsərində yazır: "İ.Fridrix və başqa qərb və rus müəllifləri Strabonun "Coğrafiya"sından yan keçərək, heç bir əsas olmadan, tarixi-metodoloji müqayisə aparmadan finikiya əlifbasını bütün əlifbaların başlanğıcı hesab etmişlər. Strabon da 6000 il (indi 8000 il - Y.O.) Turdentlara aid edir...", yəni indiki İspaniyada yaşamış türklərə məxsusluğunu təsdiq edir.

Cəfər Cəfərov da turdentların türk mənşəli və türk əsilli olduğunu öz əsərində qeyd edir.

Əjdər Fərzəli özünün məlum kitabının sonunda belə bir nəticəyə gəlir: "Qayaüstü təsvirlərə, Azərbaycan və xarici alimlərin fikirlərinə əsaslanaraq, demək olar ki, Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti e.ə. VIII-V minilliklərdə öz inkişaf və çiçəklənmə dövrünü yaşamışdır. Bununla əlaqədar bəzi yazılı mənbələrə də istinad etmək olar. Məsələn, Strabonun "Coğrafiya"sında turdetanların, turdulların e.ə. VII minillikdə yetkin fonoqrafik əlifbaya malik olduqlarının xatırlanması, e.ə. VIII-VII minilliklərə aid edilən Mas de AZİL (Fransa) işarələrinin Gəmiqaya-Qobustanda aşkarlanması faktı da bu fikirə inamı artırır".

(Ardı var)

Yunus OĞUZ
Olaylar.az